mîr-kelâm, mîr-i kelâm, emîrü’l-kelâm, melîkü’l-kelâm
* Sözlüklerde “buyruk, ferman veren, buyuran” anlamındaki “emîr” kelimesinin çoğulu olan “ümerâ” ile “söz, kavil, sühan” anlamındaki “kelâm” kelimenin birleşmesiyle oluşan, tezkirelerde şairler için kullanılan; “sözün beyleri, reisleri, kumandanları” anlamına gelen terim.
Arapça bir isim olan ve “buyruk, buyurma, ferman” anlamındaki “emîr” kelimesinin çoğulu yani bu ismin özelliklerine sahip kişiler anlamında olan “ümerâ” sözlüklerde: “emirler, beyler (Devellioğlu, 1998, s. 1127); paşa ünvanını hâiz olmayan fermanlı büyük zabıtlar (Sami, 1996, s. 165); emirler, beyler, reisler (Birinci vd. 2018, s. 547) anlamlarına gelir. Arapça bir isim olan kelâm ise “söz, lakırdı, ibare, fıkra, kavil, sühan” (Devellioğlu, 1998, s. 503; Birinci vd., 2018, s. 205), “birkaç cümleden mürekkep ve kendi başına bir maksat ifade eder söz ve ibare” (Sami, 1996, s. 1174) anlamlarına gelir. “Ümerâi’l-kelâm”: “sözün, ibarenin beyleri, reisleri” anlamlarına gelmektedir.
Tezkirelerde sözün beyleri, reisleri, söz ya da şiir söylemede mahir ve yetenek sahibi kimseler için kullanılan ve şairlerin seviyesini veya derecesini belirtmek maksatlı bir terim olarak kullanılmıştır (Kaplan, 2018, s. 133).
Tezkirelerde, “söz sultanları, hükümdarları veya reisleri” manasındaki “ümerâi’l-kelâm” ifadesine ilk olarak Latîfî Tezkiresi’nde rastlanmaktadır. Latîfî: “Câmî-i Rûmî”yi “Rûm diyarındaki söz sultanlarının olgunlarından” (Canım, 2000, s. 169) ifadesiyle nitelendirir. Bunun yanında Latîfî, bu ifadeyi bir terim olarak şairlerin seviye veya derecelerini belirtmek (Kaplan, 2018, s. 133) maksadıyla Lâmî-i Çelebi, Hâşimî, Harîrî Abdülcelil Çelebi için kullandığı görülmektedir. Riyâzî ise “Vusûlî”yi ifade ederken; birçok şairin eserlerinde şairlerin önem ve değerini ifade etmekte kullandıkları vecizelerden olan: “Şairler sözün sultanlarıdır.” manasındaki “Eş-şu‘arâ-i ümerâ’ü’l-kelâm” vecizesini kullanır. Riyâzî, Vusûlî’nin hüner ve marifetin emiri olarak bu vecizede vurgulanan şairlerden olduğunu belirtir. Bağçe-i Safâ Endûz’da “Rif‘at” maddesinde şairin Sultan 3. Ahmed devrinin söz sultanlarından biri olduğunu belirtir (Örnek 4). Bu terim tezkirelerde; bazı şairlerin sözde tasarruf yetki ve kabiliyetine sahip, sözü en iyi şekliyle düzenleyen, şiir konusunda en üst seviyede yetenekli olan şairlerden olduğunu ifade etmek maksadıyla kullanılmıştır.
Tezkirelerde “sözün beyleri, reisleri” anlamıyla kullanılan “ümerâi’l-kelâm” ifadesi Latîfî tezkiresinde 4, Riyazü’ş-Şuara’da 1, Bağçe-i Safâ Endûz’da 2 kez geçmektedir.
Örnek 1 :
Rûm diyârından ümerâ’il-kelâmuñ kümmelinden ve ahâlî-i Fürsüñ kibârındandur (Canım, 2000, s.169).
Örnek 2:
Nefs-i Kastamonıdan bu vaktün a‘yânından ve ümerâi’l-kelâmun erkânındandur (Canım, 2018, s.188).
Örnek 3:
Bir mîr-i hüner-verdür ki çerâgı eş-şu‘arâ-i ümerâ’ü’l-kelâmdan yakar (Açıkgöz, 2017, s. 338).
Örnek 4:
…Sultân Ahmed Hân-ı Sâlis ümerâ’i’l-kelâmından ve mevâlî-i devriyeden Rif‘at ‘Alî Begin hafîdi ve şi‘r ü inşâsı sezâvâr-ı ta‘rîf ne dîdi ve ne şenîdi olup… (Oğraş, 2018, s. 128).
Açıkgöz, N. (hzl.) (2017). Riyâzî Muhammed Efendi-riyâzü’ş-şu‘arâ (tezkiretü’ş-şu‘arâ). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191371/riyazi-riyazus-suaratezkiretus-suara.html
Birinci N., Yetiş, K., Andı, M.F., Ülgen, E., Sağlam, N., Çoruk, A.Ş. (hzl.) (2018). Ali Nazîmâ-Fâik Reşad- Mükemmel Osmanlı lügati. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Canım, R. (2000). Latîfî-Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-216998/latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzama.html
Devellioğlu, F. (1998). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
Kaplan, F. (2018). Latîfî tezkiresinde edebî eleştiri terimleri ve edebiyat eleştirisi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
Kartal, A. (hzl.) (2021). Muallim Nâcî-Lügat-i Nâcî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Oğraş, R. (2018). Esad Mehmed Efendi-Bağçe-i Safâ Endûz, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-212024/esad-mehmed-efendi-bagce-i-safa-enduz.html
Sâmî, Ş. (1996). Kâmûs-ı Türkî, Ankara: Çağrı Yayınları.
