gencîne-i maʿârif, gencîne-i maʿârif ü esrâr
* Tezkirelerde irfan sahibi mutasavvıf şairleri tanımlamak üzere kullanılan terim.
Gencîne-i maʿârif terkibi, Farsça hazine manasına gelen gencîne (Kanar, 2009, s. 593) ile Arapça “bilmek” (Koç vd. (hzl.), 2014, s. 1538), “sufilerin ruhani halleri yaşayarak manevi ve ilahi hakikatleri tadarak (iç tecrübeyle vasıtasız olarak) elde ettikleri bilgi, irfan” (Uludağ, 2012, s. 236) anlamlarındaki marifet sözcüğünün çoğul hali olan maârif (Kubbealtı Lugati; Parlatır, 2006, s. 982) kelimelerinden oluşmuştur. Terkip “marifet hazinesi” manasını taşımaktadır.
İrfan sahibi mutasavvıf şair.
Tezkirelerde şairleri tanımlamak üzere kullanılan terimlerden olan gencîne-i maʿârif, Sâfâyî ve Sâlîm tezkirelerinde terim anlamıyla yer almıştır.
18. yüzyıl tezkire yazarlarından Safâyî, Nazmî maddesinde gencîne-i maʿârifi, esrâr kelimesiyle birlikte kullanarak gencîne-i maʿârif ü esrâr terkibini oluşturmuştur. Safâyî, gencîne-yi maʿârîf ü esrâr olduğunu söylediği şairin, tasavvufla alakasına temasta bulunarak onun Halvetî tarikatından Abdülahad Nûrî Efendi’den inabet aldığını söylemiştir (Örnek 1). Sâlim Efendi de tezkiresindeki Kenzî maddesinde şairin İstanbul Koca Mustafa Paşa Âsitânesi’ndeki Şeyh Alâeddin Efendi’den inabet aldığını zikretmiştir (Örnek 2).
Tezkirelerde bu şekilde ele alınan gencîne-i maʿârif teriminin, tasavvufî yönlerine vurgu yapılan şairleri nitelemek üzere kullanıldığı görülmektedir.
Gencîne-i ma’ârif, terim anlamıyla Sâlim ve Safâyî tezkirelerinde birer defa kullanılmıştır.
Örnek 1:
Ol gencîne-i maʿârif ü esrârıñ nâm-ı emcedi Mehmedʾdir. İstânbûldan zuhûr etmişdir. Evâ’il-i hâlinde meşâyih-i tarîk-i Halvetiyye’den Abdü’l-ahad Nûrî’den inâbet ve ol velî-i kâmile nice zamân hidmet etmekle nazar-ı feyz-eser-i pîr ile mertebe-i kemâle vâsıl olup… (Çapan, 2005, s. 613).
Örnek 2:
Ol gencîne-i maʿârifin nâm-ı müstahsenleri Hasan olup fi’l-asl vilâyet-i Anatolu’da kasabası havâlisinde mütevellid olup neşv ü nemâ bulup istikmâl-i kemâl içün medîne-i Kostantıniyye’ye gelip ol ʿasrda Koca Mustafâ Paşa âsitanesinde seccâde-nişîn-i irşâd olan ʿâlî-mertebe sâmî-rütbe Şeyh ʿAlâ’ü’d-dîn Efendi merhûmdan inâbet ve tekmîl-i tarîkat eylediklerinden sonra… (İnce, 2018, s. 389).
Çapan, P. (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâ’idi’l-Eş’âr) İnceleme-Metin-indeks. Ankara: AKM Yayınları.
İnce, A. (hzl.) (2018). Mı̂rzâ-zâde Mehmed Sâlı̇m Efendı̇ Tezkı̇retü’ş-şu‘arâ (İnceleme-Metin). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-203805/mirza-zade-mehmed-salim-tezkiretu39s-su39ara.html
Kanar, M. (2009). Farsça-Türkçe sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
Koç, M. ve E. Tanrıverdi (hzl.) (2014). Vankulu Lügati. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Erişim Adresi: https://kamus.yek.gov.tr/
Kubbealtı Lugati: https://lugatim.com/s/MA%C3%82R%C4%B0F
Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Zavotçu, G. (hzl.) (2017). Rızâ Tezkiresi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-219133/riza-tezkiresi.html
Zübeyiroğlu, R. (1989). Mecmû’atü’t-Terâcim Mehmed Tevfîk Efendi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
