‘ibârât-ı ‘ibret-karîn
* İbretli, öğüt verici, şaşırtıcı ve ilginç sözler.
“İbretli, öğüt verici, şaşırtıcı ve ilginç” anlamlarına gelen ‘ibret-karîn, sıfat türündedir. Kelime, sözlüklerde “acep” (Mütercim Âsım Efendi, 2013, s. 2157), “geçmiş nesnelere itibar etmek” (Ahterî Mustafâ, 2017, s. 609) “ders, öğüt, nasihat, hisse” (Mutçalı, 2020, s. 592) “yanlış veya kötü davranışlardan alınması gereken sonuç, ders, tuhaf, garip, sevimsiz” (Parlatır, 2006, s. 681) manalarına gelmektedir. Tasavvufî bir terim olarak “yanlış davranışların yol açtığı kötü sonuçlardan ders almak” (Uludağ, 2000, s. 367) demek olan ibret ile “bir durumla nitelenen, bir şeye eren, sâhip olan” (Kubbealtı Lugati) anlamındaki karînin birleşmesi sonucunda oluşmuştur.
İbretli, öğüt verici, şaşırtıcı, ilginç sözler.
İbret-karîn, Latîfî Tezkiresi’nin giriş bölümünde ibârât olarak ifade edilen sözleri nitelemek üzere ‘ibârât-ı ‘ibret-karîn tamlaması içinde kullanılmıştır (Örnek 1). Latîfî’nin, Allah’ın insanlara bahşettiği söz söyleme yeteneğini anlattığı kısımda dile getirdiği bu terim, Kaplan tarafından mana ve muhtevaya yönelik terimler arasında değerlendirilmiştir (2018, s. 127, 274).
‘İbret-karîn terimi, tezkirede bağlam olarak şairlerin dile getirdiği metinlerde yer alan ibretli, ders niteliğindeki sözler için kullanılmıştır. Bu tanımlama dile getirilen sözlerin şaşırtıcı ve ilginç olmalarına da vurgu yapmaktadır. Zira Latîfî tezkiresinde, Allah’ın “lisân-ı insâna elfâz-ı rengîn ile nutk-ı fasîh ve ʿibârât-ı ʿibret-karîn ile beyân-ı melîh” verdiğini söylemiştir. Müellif burada fasih bir nutkun rengîn lafızlarla mümkün olacağını söylerken, beyanın güzelliğini de ibretli sözlere bağlamıştır. Latîfî’nin rengîn sıfatı ile ‘ibret-karîni bir arada kullanması kelimenin ibretli, ibret verici anlamının yanı sıra rengîn ile uyumlu olması bakımından şaşırtıcı ve ilginç anlamında da kullandığını düşündürmektedir. İbret kelimesine Mütercim Âsım Efendi tarafından “acep” karşılığının verilmiş olması da bu durumu desteklemektedir. Latîfî Tezkiresi’nde rengînin birlikte kullanıldığı ifadeler arasında ‘acîb ve garîbin oluşu (Canım, 2018, s. 439) bu hususta önem taşımaktadır.
‘İbret-karîn, terim anlamıyla yalnızca Latîfî Tezkiresi’nde bir yerde kullanılmıştır.
Örnek 1:
“Matlaʿ-ı mevzûn-ı kelâm-ı kadîm ve mehâmid-i manzûme-i fesâhat-nizâm ve medâyih-i mensûre-i belâgat-intizâm ol müfzî-i feyz ü ilhâm ve mülhim-i hayru’l-kelâma ki lisân-ı insâna elfâz-ı rengîn ile nutk-ı fasîh ve ʿibârât-ı ʿibret-karîn ile beyân-ı melîh virüp letâyif-i esmâ-i zâtında ve maʿârif-i kibriyâ-i sıfâtında nükte-gûy u rumûz-âmûz ve sözlerin âbdâr u pür-sûz idüp tabʿ-ı letâfet-meşhûnın mevzûn ve kelâm-ı manzûm-ı selâset-nümûnını reşk-i dürr-i meknûn kıldı” (Canım, 2018, s. 41).
Canım, R. (hzl.) (2018). Latîfî-Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-216998/latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzama.html
Kaplan, F. (2018). Latîfî Tezkiresi’nde Edebî Eleştiri Terimleri ve Edebiyat Eleştirisi (Doktora Tezi). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla.
Kaplan, F. (2021). Klasik Türk Edebiyatı Eleştiri Terimleri Sözlüğü Latîfî Tezkiresi Örneği. İstanbul: DBY Yayınları.
Kırkkılıç, A. ve Y. Sancak (hzl.) (2017). Ahterî-yi Kebîr. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Koç, M. ve E. Tanrıverdi (hzl.) (2013). El-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît Kâmû’l-muhît Tercümesi (6 Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Erişim Adresi: http://ekitap.yek.gov.tr/.
Kubbealtı Lugati: https://lugatim.com/s/KAR%C4%B0N.
Mutçalı, S. (2020). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
Uludağ, S. (2000). İbret. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 21, ss. 367-368.
